ENGLISH | DEUTSCH

 

Auschwitz thaj e Depozicija kathar Sintura thaj Roma

Karola Fings

Nadomult, e histrianka, Karola Fings xramosardjas/skrijisardjas e bukfa/kniga “Sinti und Roma. Geschichte einer Minderheit” [Sintura thaj Roma. Historija kathar ekh Minoriteto], ankaladi/publisime pa C. H. Beck ande Serija “Wissen”. Thaj-vi woi si kuratorka vash le RomArchivesko projekto “Glasura le Viktimenge”, kaj sikavel maj anglune personalni storiji kathar le Sintura thaj Roma kaj dokumentin le Nazisticko persekucija ande bish Europicka thema. Ando teksto kaj avel maj palal woj xramol/skrijil le depoziciji kathar le Sintura thaj Roma ande Oshwicaki kris.

 

„E Oshwica chi anel-pe sar kanchi aver. Te phenes ‘e Oshwica sas pokolo/jado’ kodo naj phukjarimos. Gindiv ke naj dosta te phenav kadeja. Dikhlem suno kathar e Oshwica mil vremi desar kadi data, kathar kodo bengeski vramja kaj bokh thaj merimos sas pe swako riga. Simas terni shej kana ingarde man kaj Oshwica. Kana teljardem kathar o kampo simas nasvali thaj inke sim nasvali zhi-ka adjes.“^[1]

Elisabeth Guttenberger, kotor lino kathar awtorajzime verzija kathar ekh intervju vash le televizijaki emisija Westdeutscher Rundfunk (WDR), 1962

Bijandi ando Stuttgart ando 1926, Elisabeth Guttenberger, sar phenka-woj opral, ingardjili kaj le koncentracijako thaj mudarimasko kampo bushili Oshwica ando Marto 1943. Sar o ashilo zhivindo Max Friedrich, sikado ando foto kethane peska romnjasa e Greta, e raji Guttenberger sas jekh kathar le shov martura/svedokura kathar le Sinticko thaj Romengo minoriteto kaski depozicija/marturija sikadjas o chachimos kathar le Nazisticka kriminalni akciji thaj o Holokosto/Porajimos ande Oshwicaki kris ando Frankfurt thaj Main thaj kodolestar but zhene prindzharen kodo te avel ekh historikalno miljako-bar.

Swako bersh pe Januwari 27 kana das-ame gindo anda le viktimura kathar Nacionalno Socializmo, le ashile zhivinde kathar le koncentrako thaj mudarimasko kampo Oshwica-Birkenau si butivar ando kentro kathar le publikicko interezhno. Pe Januwari 27, 1945, e Rusicko katanija/vojska slobozhisardjas but partiji kathar la Oshwicako kampo kaj maj but kathar jekh milivono zhene, o maj but lendar kaj sas Zhidovura, sas mudarde. Ando 1966, o Njampcicko Federalno Prezidento Roman Herzog deklarisardjas ke Januwari 27 sas te avel o djes la komemoraciako vash sa le viktimura kathar le Nazisticko governo thaj ando 2005, le Kethanutne Naciji deklarisardjas oficijalnones ke kodo djes, Januwari 27, sas te avel “Le Internacionalnone Serimasko Djes”. Adjes, manaj but ashile zhivinde kaj si inke amensa ka shaj den depozicija anda le kriminalni akciji kaj pasajle/sluchajisajlo kothe ande Oshwica. Numa shaj ashunas penge glasura, penge storiji si zhangle, thaj won, le ashile zhivindi, akharen amenge te las pa amende pe pengi pacima, atencija thaj mila.

Numa kado nas o chachimos vash but dekadi – specijalnones vash le Sinticka thaj le Romane ashile zhivinde kathar la Nazusturengi persekucija. Maj palal kathar 1945 La Njampcickonja Federalno Republika chi prindzhardjas pengo kinuwimos te avel kathar persekucija kaj sas “motivurime kathar o rasizmo.” Po than, le domultane kinuwitoria dashtisajle te thon/chuven te pakjan le sudura/krisa ke le membrija kathar kakale minoritetura sas bagjimal te aven “telune manusha” vaj “shhpijonura” kaj sas tradine pe strazha te na kerenas “potencialnone kriminalni aktivitetura.” O generalno publiko pakjajle ke kado sas o chachimos thaj o resultato kadalestar sas ke le maj but kathar le kriminalni aktivitetura thaj le perpetratoria/kinuwitoria ashile bi-kaznime. Le ashile zhivinde thaj penge njamurja pale sas len te xan/cirden diskriminacija, nas prindzharimos kathar pengo kinuwimos thaj but lendar chi maj dinjon kompensacija kathar o governo.

Le Civilnone Legalnone Chachimatango Mishkimos kathar le Sintura thaj Roma kaj sas aktivno ando Njampco thaj Internacionalnones desar le bersha 1970to ande wurma kerdjas pe sila le Njampcicko governo te prindzharel e genosida kaj sas kerdi protif kado minoriteto.  O Monumento vash le viktimura kathar le Sintura thaj Roma kathar O Nacionalno Socializmo kaj phuterdilo oficijonalnones ando Berlin ando 2012, si o maj viziblo rezultato kathar kado lungo marimos/lungi ljufta te dubil prindzharimos. Ande kadi debata, e depozicija kathar le ashile zhivinde sas but importantno/vazhno. Nitala mashkar le Sinticka thaj le Romane ashile zhivinde nas maj anglal kathar la Televizijake Serija “Holocaust” anklisti pe emisija ke won dine pe gogi anda penge personalno kinuwimos kathar la Nazisticko persekucija kaj won garavenas ande penge gogja te dashtin te pheren pengo trajo. Kado barjarimasko interezhno ando Holokosto mashkar le madzoriteticko socijeteto thaj pala godja, e wursitara kathar le “bisterde viktimura”, thaj-vi le maj-zurale aktivitetura kathar le civilnone legalnone chachimatange mishkimata te dokumentin e historija kathar e persekucija ekh bari gremada reportura, dokumentaria, biografiji thaj awtobiografiji kaj kezdisajle te anklen ande’l bersha 1980to. Kadale sas but vazhni/importantni vash le rodimaski mal thaj ande edukacijaki buki.^[2]

Maj bi-pakjajimasko si kadale maj-anglune depoziciji kathar le Sintura thaj Roma sas prezentime kana o generalno publiko nas gata te pakjan ke pasajle kadale kriminalni aktivitetura le Nazistonendar. Maj do gata naj posiblo amenge te hachjaras sar kodole viktimura sas lenge te wazden penge glasura protif kadi indiferencija. La Oshwicaki kris sas jekh anda le xansi/neshte legalni prochesura ando Njampco, savendar le Nazisticka kriminalni aktivitetura protif le Sintura thaj Roma sas prezentime ando sudo – numa feri mardzinalno.^[3] E kris ljas than, najis leske, o Hesijanicko Avokato/Ablokato Generalno, Fritz Bauer, kas –  ande faca kathar zurali rezistencija ando Frankfurt thaj Main kasavo kaj chi maj dikhili maj anglal – kezdisardjas dosharimata protif maj but kathar 1200 zhene kaj sas dosharde vash/pala kriminalni akciji kaj kerdine ande Oshwicate.^[4]

Pe hifta Oktombro 1963, o regijako sudo ando Frankfurt kezdisardjas kriminalni dosharimata protif 22 zhene thaj maj palal kathar e depozicija kathar 360 martura/svedokura djas-gata kana o sudo shindjas peske arakhimata po 20to Avgosto, 1965. Le maj but kathar le dosharde krisisajle kaj lengo trajo ande robija vaj maj skurto vramja ande robija vash penge kriminalni akciji kaj inkluzhinas mudarimata, zumajimaske mudarimata vaj te aven participantura ande kethanipeske mudarimata. Thaj-vi trin shene arakhadjile bi-dosharde thaj o sudo mekle len te zhan slobodi.

Mashkar le dosharde sas shov domultane SS oficeria kaj sas hamime ande mudarimata kathar le Sintura thaj Roma. Ando Marto 1943, kezdisajlo o kidemos kathar vuni 23,000 mursha, zhuvlja thaj shavore ande Njamcicko emperecija, Bechi thaj ando le Njamcicka telune thema sar e Polska, o Chexiko, e Belgija, thaj e Nederlandija, thaj won sas tradine pe strazha ka o specialno sekcija kathar le Oshwicako-Birkenau kampo. O trayo ando kodo kampo sas bengesko thaj ande xansi shona, le maj but lendar mule bokhatar, nasvalimastar vaj kathar agresivnone kriminalni akciji kathar le strazharia.

“E maj bi-lashi dzhela”, phendjas Elizabeth Guttenberger ando lako reporto, “sas e bokh. Le sastimaske kondiciji ando kampo sas voruci/strashni. Manas but sapuj thaj nas amenge so te xalavas-amen. (…) Maj anglal mule le shavore/cinore. Tela o djes thaj e rjat, rovenas te xan manro. Fugo, sa mule bokhatar. (…) Ande amari buchjaki-brigada musaj sas amenge te keras buchi ande doplo vramja. O lidero kathar le SS beshlas pe bisikleta pasha amende. Te peli ekh zhuvli finke woi sas preja bi-zurali, o lidero delas la rovljasa. But zhene mule kathar kadi fisikalno kinuwimos. (…) O Doftoro kathar le SS kaj ljas sama kathar o Kampo sas o Dr. Mengele. Wo sas jekh kathar le maj gore darajimaske doftura ande Oshwicate. Maj but kathar le kriminalni akciji kaj kerdine le avre doftura ando kampo, o Mengele kerdjas eksperimentura le bangjarde-manushensa/vologurensa thaj le zhamenonensa. Thaj-vi, wo kerdjas hazna kathar mure veria/verura kaj sas zhamenura sar “bale-khore”. (…) Xasardem pashal 30 njamura ande Oshwicate. Mure phrala thaj phenja thaj muro dad sa mule bokhatar ande le maj-anglune shona. Muro maj terno phral sas desh-u-trine bershengo. Kerdjas les te ingarel phare bara zhi-ka avilo sa kokala. Iwo mulo bokhatar. Thaj ande wurma, muri dej muli bokhatar.”^[5]

Feri won kaj transferisajle kaj avre kampura te keren phari buchi sas len nedazhda/speranca te ashen zhivinde. Mashkar lende sas Elizabeth Guttenberger kaj sas tradini kaj Ravensbrükeske koncentrako kampo pe Avgosto 1, 1944, thaj maj palal woj sas tradini kaj ekh teluno kampo kathar le Flossenbürgesko koncentrako kampo. Le maj but vaj maj xansi Sintura thaj Roma kaj ashile zhivinde ando kampo sa mudardile ando Birkenau tela e rjat kathar 2 ka 3 Avgosto 1944.

Le ashile zhivinde Max Freiderich, Waldemar Schröder, Paul Morgenstern thaj Bruno Stein dine depozicija anda le kriminalni akciji kaj sas kerdine ando “Romano Kampo” tela la Oshwicaki kris. O phenimos/vorba kathar Elizabeth Guttenberger sas prezentime ando sudo finke woj nashtisajli te avel kaj kris veska nasvali sas. Ekhfjalo sas pala o ashilo zhivindo Hilli Weiß.^[6] Max Freiderich djas peski depozicija pe Decembro 11 1964. Najisimos vash e bari dokumantacija kathar le transkripciji la krisake, ankalade/publisime kathar o Fritz Bauer Instituto kaj sas wazdino opral/fundome ando 1995, peski transkripcija si akana disponiblo sar xramome transkripto thaj ashunimasko dokumento.^[7] Bijando ando 1909 , o Sinto Max Friedrich akhardjilo te slugisavol ando Njamcicko Wehrmacht (vojska) na but maj palal kathar o kezdimos le dujtone marimasko, numa wo sas fugo dino drom pala “peski rasa”.^[8] Maj palal kathar wuni bersha kathar buchi ando ropstvo  wo thaj peski familija sas tradine pe strazha kaj Oshwica. Na but maj anglal kathar sa le Sintura thaj Roma ande Oshwica sas mudarde, o Friedrich – kethanipesa wuni avre wortacha robijasha ando “Romano kampo” kaj thaj-vi slugisajle ando Wehrmacht – sas tradine kaj Ravensbrückesko koncentrako kampo te aven skopime pe sila. Maj palal kathar kadale skopimata, o grupo sas tradino kaj marimaski mal te meren sar “xabe le tunonengo/pushkango”. Butja peska familijako kaj inkluzhinas peski romni, e Grete thaj peski maj terni shej, mudardile ande Oshwica. Kado skurto storijo kathar peski persekucija chi dikhilo te avel bari dzhela ande peski depozicija sar marturo/svedoko po Decembro 11, 1964. Sar sas normalo ande kadale krisa, o krisinitori, e prosekucija thaj le branimaske avokatura/ablokatura sas maj interezhno dali o Raj Friedrich dikhlas worta po than ekh egzemplo kathar kriminalno kompliciteto peske personalnone jakhensa. E kontra egzaminacija le martureski mezilas maj but sar interogacija kaj kamel te peravel le marturesko integriteto bute pushimatansa thaj te sikavel ke chi phenel o chachimos o marturo/svedoko. Ande but kotora ame shaj dikhas so sas o afekto kadale pushimata pe o Max Friedrich specialnones kana wo sas pushlino kathar le branimasko avokato/ablokato. Numa feri le pushimata kathar o krisinitori thaj e prosekucija sikade bi-hachjarimos anglal ekh kinuwime ashilo zhivindo. O branimasko avokato ljas swako oportuniteto ke sas leske te sikavel ke o Friedrich chi phenelas o chachimos ande bi-pakivali manijera.^[9]

Khanchi maj xansi, le Oshwicaki kris sas but importantno ando sokotimos kathar le Nazisticka kriminalni akciji = thaj-vi kodole kaj sas protif le Sintura thaj Roma. Chachimaste, le depoziciji akharde doshale trin kathar le dosharde kaj mudarde Sintonen thaj Romen.^[10] Wuni kathar le dosharde sas dine skurto vramja ande robija pala le legalni protokolura kodole vramjatar. Kadi sas o rezultato kathar e legalno pozocija pe kadi data ke o mudaritori dashtisajlo te avel doshalo te o sudo probisardjas ke wo mudardjas lesko viktimo “ande bengeski manijera pala peske personalno iniciativo” thaj na feri pherelas peske ordeni kathar ekh sherutno. Won kaj dashtisajle te anen po chachimos ando sudo ke won soma pherenas lenge ordeni sas dosharde sar “kethanipeske” mudaritoria thaj sas dine maj kovle kazni.^[11]

Najisimos pala kado razlogo but Nazisticka perpetratoria dashtisajle te skupisavon kathar penge kriminalni akciji. Nas zhi-ka Majo 2011 kana John Demjanjuk ingardjilo ando sudo kana ekh Njampcicko sudo kerdjas e desizija ke ekh manush kaj feri kerelas buchi ande’kh Nazistickone mudarimasko kampo sas doshardo kathar kethanipesko mudarimos.

Le Sintura thaj Roma thaj-vi dine depoziciji anda kriminalni akciji kaj sas kerde ande Oshwicate kethanipesa e kriminalno investigazija kathar le Cologneskone themesko avokato ando 1961 savo sas kerdo te sikavel o totalno kompliciteto kathar le “Nacionalnone Socialisticko Governo te mudarel sa le Sintonen thaj le Romen.” Kadi investigacija inkluzhilas na maj xansi de 46 zhene dosharde ande Nazisticko persekucija le Sintonenge thaj le Romenge. Numa chi jekh manush anda kadale dosharde sas kaznime.^[12] Nas zhi-ka o Kentralno Konsilo kathar le Njamcicka Sintura thaj Roma wazdine krisako rodimos protif o domultano SS sherutno/formano Ernst-August König, “blokari” kathar o “ Zigeunerlager (Romano Kampo) “ ando milaj, 1943, ke o kinuwimos kaj cirdine le Sintura thaj Roma ando kado mudarimasko kampo avilo o fokuso vash ekh investigacija ando ekh Njampcicko legalno sudo. And’ekh shtare-bershengi kris thaj ashundilo depoziciji kathar but ashile zhivinde, Ando 1991 o regijako sudo ando Siegen akhardjas e dosh/osudisardjas le Königes te nakhel pesko trajo ande robija vash but mudarimata.^[13]

Romani Translacija: Ron Lee

^{1. Elisabeth Guttenberger, “Das Zigeunerlager”. Ando: Oshwica. Zeugnisse thaj Berichte, H. G. Adler, Hermann Langbein, Ella Lingens-Reiner (redaktoria). 2to revju edicija 1979 (maj-angluni edicija 1962), patrija 129-132, kathe: patrin 132.↩}

^{2. Paruwisar: Silvio Peritore / Frank Reuter. “Das lange Schweigen Zeugnisse überlebender Sinti und Roma und ihre Bedeutung für die Historische Aufarbeitung”, ando Informationen, wissenschaftliche Zeitschrift des Studienkreises Deutscher Widerstand 1933-1945. Numero 78: Zeitzeugen, Novembro 2013 (38to bersh), patrija 20-24.↩}

^{3. Zhi-ka adjes, manas sijentifikno rodimos/sokotimos kathar o legalno hachjarimos kathar le kriminalni aktivitetura kaj sas kerdine protif le Sintura thaj Roma. Te arakhes introducija kaj kado topiko, Paruwisar: Ulrich F. Opfermann, “Genozid und Justiz Schlusstrich als ‘staatspolitische Zielsetzung’”, ando; Karola Fings / Ulich F. Opfermann (redaktoria.), Zigeunerverfolgung im Rheinland um Westfalen 1933-1945. Geschichte, Aufarbeitungund Erinnerung, Paderborn2012, patrija 315-326; Herbert Heuss / Arnold Roßberg (redaktoria), Schonung für die Mörder? Die justizielle Behandlung der NS-Völkermordverbrechen und ihre Bedeutung für die Gesellschaft und die Rechtskultur in Deutschland. Das Beispiel der Sinti und Roma (= Ankalajimaski Serija kathar o Kantralno Konsilo kathar Le Njamcicka Sintura thaj Roma, volumno 9), Heidelberg 2015.↩}

^{4. E kris thaj le eventura/pecinura kaj avile maj anglal kadalatar dokumentisavon ka http://www.auschwitz-prozess-frankfurt.de. Shunimaske plastinki, transkriptura thaj aver informacija shaj arakhadjon kaj http://www.auschwitz-prozess.de/index.php (dino-andre Januwari 23 2017). Thaj-vi ame rekomendis e informativno edicija kathar e Fritz Bauer Instituto, Paruwisar: Raphael Gross / Werner Renz (redaktoria). Der Frankfurter Auschwitz-Prozess (1963-1965). Kommentierte Quellenedition, 2 volumnura, Frankfurt und Main / New York 2013.↩}

^{5. Guttenberger, Zigeunerlager, kotora kakalatar, patrija 129-132.↩}

^{6. Paruwisar: Hermann Langbein, der Auschwitz-Prozess. Eine Dokumentation, Vienna 1965, 2 volumnura. Volumno 2, patrija 977, 983.↩}

^{7. Paruwisar: http://www.auschwitz-prozess.de/index.php (dino-andre Januwari 21, 2017. Ekhfjalo si pala o Waldemar Schröder (depozicija dini pe Juli 10, 1964), Paul Morgenstein (Juli 16, 1964) thaj Bruno Stein (Aprili 22, 1965).↩}

^{8. Paruwisvo: O skurto biografija pe http://www.auschwitz-prozess-frankfurt.de/index.php?id=73 thaj http://www.gdw-berlin.de/vertiefung/biografien/personenverzeichnis/biografie/view-bio/max-friedrich/?no_cache=1 (dino-andre Januwari 22, 2017).↩}

^{9. Paruwisar., vash egzemplo, le maj palune xamata/argumentura kathar o branimasko avokato, Karlheinz Staiger pe pacima pala Franz Hofmann pe Juni 21 thaj 25, 1965 ando http://www.auschwitz-prozess.de/index.php (dino-andre Januwari 22, 2017).↩}

^{10. Paruwisar, le jekhfjalo kotora ando krisako shinimos kathar le regijako sudo kathar Frankfurt thaj Main ande kriminalno kris protif o Mulka thaj avre pe Avgosto 19/20, ando: Gross / Renz / Frankfurter / Auschwitz-Prozess, patrin 827 (doshardo Schlage: Participacija ando pushkarijako mudarimos kathar robijasha kathar o Kalo Zido), patrin 833 (Doshardo Hofmann, shudas butelka kaj mudardjas ekhe robiashes), patrin 852f (Kaduk: Mudardjas Romes ando milaj kathar 1944 ando teluno kampo).↩}

^{11. Paruwisar. http://www.auschwitz-prozess-frankfurt.de/index.php?id=5 (dino-andre Januari 22, 2017).↩}

^{12. Desh rodimata krisake ando Cologneske krisa chi ashile ando sudo finke mule le dosharde. O kriminalno rodimos kathar aver 23 zhene sas shudine pala rezultaro kathar limitacijake zakonura. Thaj pe 20 Aprili, 1963, le themesko avokato peradjas e dosh kathar le ashile desh-u-duj zhene finka nas dosta evidencija. Feri Hans Mali kaj slugilas sar o sherutno le zhandarengo/policijako ando Bonn pe kadi vramja. Thaj kon, ande peski pozicija kaj “Le imperatickone Kentralno Administracija vash e Perajimos kathar le Gipcicko Pono” organaizisardjas o ingarimos kathar le robijasha kaj Oshwica-Birkenau kathar Januwari zhi-ka Septembro 1943 thaj akhardilo doshalo vash deprivacija libertoski ande ofisa thaj sas dino merimaski kazna pe Februwari 20, 1964. Numa feri kadi kris chi anklisti ande kazna veska o Mali mulo pe Oktombro 28, 1971. Le dosaria kathar kadi kris shaj arakhadjon ando Themesko Arxivo katar Nordicko Rhine-Westphalia, katalogo numero Ger. Rep. 231/1525-1548.↩}

^{13. Arnold Roßberg, “Die Aufarbeitung des NS-Völkermordes an den Sinti und Roma – Ermittlungsverfahren gegen die Täter und Anmerkungen zu dem Prozess beim Landgericht Siegen über das sog. ‘Zigeunerlager’ Auschwitz-Birkenau”, Ando: Heuss / Roßberg, Schonung für die Mörder?, patrija 94-113.↩}

 

 

SO KAMES TE DIKES AKANA?

palpale kai o BLOG

MAJ BUT INFORMACIJA PALA O PROJEKTO:

About | Pala Ame
FAQ
Press-aki Area
Projektske Manusha & Arxiveske/Arhiveske Sekciji
Etiki Gidake-Liniji
Kidimaski Politika
Sponsora | Partnera
Privacy Statement
Imprint | Impressum