Deutsch | English
O Phagimos le Domolimosko: Le Romnjangi Eksperiencija ande le Romane civilnone legalnone chachimatango mishkipe.
Dr. Anna Mirga-Kruszelnicka thaj Dr. Angéla Kóczé
Dr. Anna Mirga-Kruszelnicka thaj Dr. Angéla Kóczé si membri kathar kathar o Kuratorialno Ekipa kathar le RomArchiveski Sekcija vash le Romane Legalnone Civilnone Chachimatamgo Mishkimos.
“Sostar xramov?
Finke si man.
Finke muro glaso,
Ande sa peske dialektura,
Desar preja but vramja,
Domolo sas.” – Jacob Sam-La Rose[1]
Kadi poema sikavel jaznones le Romnjangi historikalno, socialno thaj politikalno eksperienjija ande Europa. Kana xramos anda le Romnjangi eksperiencija ande civilnone legalnone chachimatango mishkipe ame shaj phagas o domolimos kaj sas thodino/chuto pe kadaleste desar kenturia. Ame haljaras ke musaj te vorbisaras anda le Romnjangi eksperiencija finke “sas domolo preja but vramja.” O RomArchive si ekh mundro oportuniteto amenge kaj ame shaj vorbisaras, te xramos, te las palpale thaj te arakhas maj ekh data amare xasarde glasura ando marimos le Romane phurenge zakonosa thaj non-Romane phurenge zakonosa, thaj-vi le stereotipurensa thaj le preresudansa kaj ankolin le Romnjan.
Le Romnja naj egalni ande but importantni sektora le trajoske sar ande buchi, edukacija, nivelo sastimasko kana si paruwime/kana keres komparacija le Non-Romane zhuvljansa thaj-vi ande komparizacija le Romane murshensa[2]. Na feri si le Romnjande te den faca le Romane murshende thaj Non-Romenge phurengo zakono, thaj-vi musaj, le Romnja, te den faca e domultani dushmanija thaj Anti-Ciganismo kaj egzistisavon ande bute fjalura formi thaj manifestaciji. Vash le Romnja, le pushimata kaj ankolin len si e dzhendra, e rasa/etnija, o nacionaliteto (vash egzemplo le imigrantni Romnja kathar e Romunija), e socialno klasa, o phurimos thaj e seksualno orientacija aven kethane te kerel anda pende ekh bi-zorako socialno grupo/klasa.
Numa kadi naj storijo kathar viktimizacija: po kaver vast/ando than, vash vuni Romnja, kadi si xajing kathar aven penge zurjaripe thaj revdimos. Nitala kadale difikulteturensa, le Romnja naj bi-zorake thaj si len but potencialiteto te keren parudzhimata – na feri ando penge personalno trajo thaj komunitetura numa thaj-vi maj bufle ande lumja.
Le Romnja kaj zhanen penge specifiknone socialno statuso, penge tribujeli thaj interezhura thaj-vi le impedimentura kaj musaj te den faca kaj intersekcija kathar le phurane zakonoski thaj le rasismoski, le Romnja cira-ciratar rodenas pengo personalno glaso. Nitala vuni individualni Romnja marenas-pe ando politikalni thaj socialni marimata/ljufti ande vuni Europicka thema (vash egzemplo Katarina Taikon ando Shvedo, Ágnes Daróczi ando Ungaro, Leticia Mark ande Rumunija vaj Nadezhda Demeter ande Rusija), nas maj anglal kathar le maj-anglune bersha ande dekada 80to ke o mishkipe le Romnjango ljas-pe te anklel. Si tela kadi vramja ke le maj-anglune Romnjange organizaciji line-pe te anklen, maj anglal ande Shpanija thaj maj palal ando Kentralno thaj Estikani Europa.
O Gitanas Movement (Xitanicko Mishkipe), Shpaniolicka Romnjango Aktivizmo – anklisto ando 1990to bersha thaj barilo zuralo ande kadi dekada thaj kerdjas zuralo identiteto sar specialno mishkipe: ekh mishkipe kaj sas diferentno kathar le Romane murshengo mishkipe thaj kathar le gineralnone/primaro zhuvljango mishkipe ande Shpanija. O Xitanicko aktivizmo djas-duma ande intersecionalni interezhura – sar zhuvlja thaj-vi sar membri kathar etnikicko minoriteto – thaj sas-len te maren-pe pe jekhfjalo vramja na feri o “machismo” (murshipe) numa thaj-vi o phurengo zakono kaj egzistilas ando Shpaniolickone maj baro/gineralno socijeteto – thaj-vi musaj sas len te maren-pe protif o rasizmo kaj avilo kathar o historikalno Anti-Ciganizmo kaj o Xitanicko kumuniteto sas les te del faca desar kenturia.
Le Romnjango mishkipe anklisto finke nas le Romnjande reprezenracija thaj ando rodimos te arakhel ekh glaso te sikavel le kidine tribujeli kathar le Romnjange. Pe jekh vast, o gineralno Romano mishkipe chi haljardjas so trobunas specifiknones le Romnjan. O Romano mishkipe sas (thaj-vi si akanutnes) ande le vasta le Romane murshenge thaj chi delas e spacija kaj trobul vash vorbimos, kethanipeski buchi thaj kolaboracija le Romnjansa. Po kaver vast, le gineralnone avrune zhuvljango mishkipe chi inkluzhilas thaj chi reprezentilas le Romnjange sensibilitetura, le zhuvljange adzhendi kathar le maj bare avrune zhuvljange mishkimata chi inkluzhinas le spesifikalni perspektivura le Romnjange.
Kado procheso avilo kathar e inspiracija kathar avre minoriteturenge thaj telune-minoriturenge zhuvljange marimata/ljufti. Sas diferentni intelektualni, politikalni thaj kulturalni origenura kathar le Romnjango zhuvlipe, bagi, ande Europa thaj pala godja sas vuni pukjarimaske kranici/inspiiraciji kaj rezultisajle ande vorbimata/diskuciji anda e intersekcija kathar o rasizmo, o seksizmo thaj e klasizmo. Kadale kranici inkluzhin, mashkar avrende, o koncepto kathar intersekcionaliteto. Kadale konceptura andine kaj atencija o vakimos ke nas solidariteto thaj reprezentacija avre zhuvljangi sar le Romane zhuvlja kathar le parne zhuvlja.
Le Europanicka Romane gogjaver manushnja line inspiracija kathar le glasura kathar o sikjardipe le kale zhuvlikanistango ande Amerika. Vuni kale zhuvlikanistange sikjardja dashtisajle te vorbisarel anda o kompleksiteto le kale zhuvljango kaj intersekcija kathar e rasa, e dzgendra thaj e klasa thaj-vi anda e provokacija kathar o koncepto kathar “lumjako phenipe/phejimo” kaj chi inkluzhilas vash e klasa thaj rasijalni inekvalitetura thaj le jekhoro-fokusime identitetoski politika ando kalo mishkipe. Pala but Romane manushnja, le kale aktivistange xramomata/skrijimata sas ekh punto vash referencija. Kadale gindurja sas line le Romnjansa ando pengo marimos te tromaven/den provokacija o jekhoro-baruno koncepto kathar “Romane zhuvlja” thaj te prezentin maj pluralni thaj diferentni vorbimata/narativura thaj swatura kaj sikavenas Romano identiteto. Te zhas maj anglal o universalno vaj “lumjako phenipe/phejimos” kaj avili ekh gubernimasko gindo kathar le bersha 1970to zhi-ka adjes, deklaril/mothol le hulade identiiteto zhuvljipesko thaj huladja dzhendraki opresija kathar le phurengo zakono. Kadi universalnonja lumjaka zhuvljaki ideja/gindo sas vakime maj bares kale zhuvljansa, zhuvlja kalja morkjasa thaj tritone lumjake zhuvlikanisti, kaj xan-pe ke kadi perspektiva azbal le baxtale parne mashkarutni-klasa Westikane zhuvlja thaj chi del specialno atencija kaj avre zhuvlja kaj naj inkluzhime ande parni mashkarutni-klasa. Kadale xamata kaj sas thodine/chute anglal maj-bares kathar kale, pala-kolonializmo, “Tritonja-lumjako” zhuvlikanisti maj-bares kerel e konceptualno shib kathar le Romane zhuvlikanisti ande Europa.
Khanchi-maj-xansi o polokoro anklimos kathar o Romani zhuvljango mishkipe ande Europa – sar ekh separatno krijanga kathar Romano politikalno aktivizmo – nas feri mashkar le rajkane Romane zhuvlja vaj sikade Romane zhuvlja. Shaj xas-ame ke anklisto ekh haljarimos mashkar le Romane zhuvlja antrezhi – kadi sas ekh angla-egzistime kolektivno identiteto sar zhuvlja thaj sar Roma, o personalno haljarimos kathar pengi bi-baxtali situacija thaj le but provakaciji kaj sas len te den faca sar zhuvlja thaj sar membri kathar ekh minoriteto kaj sas les domultani stigma. O vorbimos le Romane zhuvljange aktivisti ashundjol pe swako riga le Romane zhuvljansa ande swako nivelo thaj klasa, le barvale thaj le chorovale, le sikade thaj le bi-sikade, o ternipe thaj o phuripe. O fundamentalno razlogo vash kado marimos kaj intersekcija kathar dzhendrake, egalitetoske thaj anti-rasisticka adzhendi kerdjas e kristalizacija kathar ekh mishto-vorbimaske kethanipeski fundacia, Romane zhuvljange organizaciji thaj sherutnja line angali o zhuvlipe sar ekh fundamentalno razlogo vash penga personalno slobuzhenija/emancipacija thaj personalno baxtalimos, numa line angali kadala samasa, thaj kerdine parudzhimata kaj o parno zhuvlipe thaj peske prinsiplura thaj tradiciji te keren kadalen maj pashal kaj kodolen kaj si ande pengo Romanija/Romanipe ande le Romane komunitetura thaj kadala kerdjas te anklel o “Romano zhuvlipe.”
O anklimos thaj evolucija kathar le Romnjango mishkipe (ande li duj kontekstura, nacionalnones thaj internacionalnones) nas bi peske nekazura thaj provokaciji. Nitala nas le Romnja suporto kathar le Romame mursha, sas but deklaraciji thaj vakimata desar o anklimos kathar le Romnjango aktivizmo kaj deklaril ke le Romnjango aktivizmo pharavel la Romanja kethanipeske strukturi anda dzhendrate, ande referencija kaj kodole iniciativura kaj ekskludil le Romane murshen te hamin-pe ande la Romnjangi buchi: vakimos kaj dikhjolas kaj le Europicko nivelo kana anklisto le Romnjange chachimatango mishkipe[3]. Chachunes, “makar ke o zuralo potencialiteto kathar la Romnjangi pozicija te provokil e maj bari struktura kathar le phurengo zakono ande socijetato, ekh divizija mashkar o fokuso pe “etnija” thaj o fokuso pe intersekcija kathar e “dzhendra” thaj “etnija” le zhuvljange thaj le zhendrake perspektivura si importantni vash o Romano mishkipe.”[4]. Te zhas maj dur le Romnjange aktivisti chi den duma jekhfjalo ande penge vorbimata. Wunivar kadale vorbimata den-pe ande kompeticija vaj maren-pe ando konteksto na feri ando diferentni fjalura “Romane zhuvlipeske” numa maj importantnones, mashkar le dzhendrande.
(c) Akos Stiller vash o Open Society Foundation (slikako pravo – la Phuterdja Socijetetoski Fundacija)
Pale, le barimaske baro punto thaj o vizibiliteto kathar le Romane zhuvljange glasura kaj den-duma anda bajura thaj trejabi kaj aven kathar e intersekcija kathar penge dzhendrake, etnikicka thaj klasake funkciji thaj poziciji si chachuno fakto. Ande sfera kathar politikalno aktivizmo, le barimasko numero kathar le Romane zhuvljake organizaciji thaj sherutnja inkjal e Europa si semno kathar kado barjarimos. Le Romane zhuvlja thodine-pe/dine-pe ande importantni funkciji thaj poziciji: vash egzemplo sas maj but Romnane zhuvlja kaj sas MEPura kathar Romane mursha (Livia Járóka, Victória Mohácsi thaj Soraya Post). Pale, o baro punto kathar le Romane zhuvljango glaso naj feri importantno ando politikalni aktivizmo, ande akademikicko lumja, le nakhle bersha dikhle o zuralo anklimos kathar but Romane zhuvljange sikadja/profesori (vash egzemplo, Dr. Ethel Brooks, Dr. Magda Matache, Dr. Petra Gelbart or Dr. Ana Giménez Adelantado). Le Romane zhuvlja thaj-vi ankliste zurale glasonsa ande diferentni sferi kathar le arta thaj kultura thaj bute lendar den faca ka le bajura kathar pengi etnija numa thaj-vi ka pengo statuso sar Romane zhuvlja (vash egzemplo: Selma Selman, Mihaela Drăgan, Delain Le Bas, Tímea Junghaus, vaj Erika Lakatos). Bute lendar si anglal, na feri ande penge Romane komunitetura numa thaj-vi won si kadale-djeseske ginditori thaj produktori.
Le sensibilitetura kaj aven kathar e intersekcija kathar le rasijalime eksperienciji kaj cirdine le Romane zhuvlja shaj sikavel thaj vorbisarel anda le bajura kaj zhan maj dur kathar o specifikno bajo kathar Romane chachimata/hataja. Maj jazno, azhutil amen te haljaras o mekanizmo kathar e misogenija, patriarkalni thaj paternalistikicka kulturi kathar o gineralno socijeteto pe jekh vast thaj-vi kathar e intolorencija, e zenofobija/dar-strejinengi thaj o rasizmo kaj o afekto si pe amare komunitetura po kaver vast.
Romani Translacija: Ron Lee
1. Kerdi referencija pa Grada Kilomba (2010). Plantacijake Serimata: Episodura kathar Swakone-Djesesko Rasizmo, UNRAST -Verlag, Münster. pp. 12 ↩
2. Vash egzemplo: Cukrowska E., Kóczé A. (2013). “Interplay between gender and ethnicity: exposing structural disparities of Romani women”. Analysis of the UNDP/World Bank/EC Regional Roma survey data/ Roma inclusion Working Papers. Bratislava UNDP. (“Amboldimaski Influencija mashkar dzhendra thaj etnija kaj sikavel strukturalni diferenciji kathar Romane zhuvlja”, Analizo kathar o UNDP/Lumjaki Banka/EC Regionalno Romane studijake data/Romane Inkluzhijake Bukjarimaske Papiria/Hertiji. Bratislava UNDP. UNDP.↩
3. Vash egzemple, see discussion in Roma Rights Journal 4, 2006: Romani Women’s Rights (dikh e diskusija ando Romane Chachimatango Dzhurnalo 4, 2006: Romane Zhuvljange Chachimata/Hataja.)↩
4. Jovanovic J., Kóczé A., Vincze E. thaj Zentai. (forthcoming – (avindoj/te avel). “Introduction”. In A reflective History of the Romani Women’s Movement: Struggles and Debates in Central and Eastern Europe, edited by Jovanovic J., Kóczé A., Vincze E. and Zentai V. (forthcoming). (“Introdukcija” ando „Reflektivno historija vash ;a Romane Zhuvljango Mishkimos: Marimate thak Denati ande Kentralno thaj Estikano Europa“, redaktime pa Jovanovic J., Kóczé A., Vincze E. thaj Zentai V. (avindoj/te avel).↩
Kado artikulo cirdel/linjilo kathar e kapitra kathar e Angéla Kóczé thaj Anna Mirga-Kruszelnicka “Emancipation and Passionate Politics: Impact of Various Feminisms on Eastern European Romani Women’s Activism”. Ando „A Reflexive History of the Romani Women’s Movement: Struggles and Debates in Central and Eastern Europe“, edited by Jovanovic J., Kóczé A., Vincze E. and Zentai V. (forthcoming) – (Slobuzhenija/Emancipacija thaj Emocijalno Politika: O Afekto Kathar Razlichiti Zhuvlipeja pe Estikane Europicka Romane Zhuvlipesko Aktivizmo,” Ando Refleksivno Historia kathar le Romane Zhuvljango Mishkimos: Marimate thaj Debati/Vorbimata ande Kentralno thaj Estikano Europa. Redaktime kathar, Jovanovic J., Kóczé A., Vincze E. and Zentai V. (avindoj/te avel)
SO KAMES TE DIKES AKANA?
palpale kai o BLOG
MAJ BUT INFORMACIJA PALA O PROJEKTO:
About | Pala Ame
FAQ
Press-aki Area
Projektske Manusha & Arxiveske/Arhiveske Sekciji
Etiki Gidake-Liniji
Kidimaski Politika
Sponsora | Partnera
Privacy Statement
Imprint | Impressum